مجید سلیمانی
این روزها همه جا سخن از سریالهای کانال های تلویزیونی و ماهواره‌ای است و به وضوح می‌توان رقابت شبکه‌های ملی را با کانال‌های ماهواره‌ای مشاهده کرد. به طوری که رسانه ملی در این ماه‌ها تمام سعی خود را برای حفظ مخاطبان خود در مقابل تهاجم شبکه‌هایی همچون فارسی‌وان به کار برده است. در ماه‌های اخیر نیز کنداکتور پخش شبکه‌های ملی مملو از سریالهای مناسبتی بوده است تا با پخش مداوم و شبانه، در میان جامعه اثرگذار باشد. فصل تابستان، ماه رمضان و هفته دفاع مقدس بهانه‌هایی است تا تلویزیون با پخش هر شبی سریال، میهمان خانه‌های مردم ایران‌زمین باشد. دهه اول ماه محرم، دهه فجر و عید نوروز نیز مناسبتهای دیگر هر سال است که فضای خاص خود را می‌طلبد و رسانه ملی نیز دغدغه زیادی برای تولید سریالهای مناسبتی برای این ایام دارد. اما به غیر از این ایام خاص، در باقی‌مانده روزهای سال نیز، شبکه‌های مختلف تلویزیونی شاهد پخش مجموعه‌های داستانی متعددی است.
از سریالهای مناسبتی تا مناسبتهای سالیانه
طبیعی است که رسانه ملی در ایام خاص سال، سریال مناسبتی بسازد و فضا و شرایط فرهنگی آن ایام خاص را برای مخاطبان تداعی کند. البته مخاطبان نیز به عنوان مثال در ایام محرم خواستار مشاهده مجموعه‌هایی هستند که حال و هوای آن دوره را داشته باشد تا اختلالی در دغدغه‌های عزاداری ماه محرم نداشته باشد. همانطور که در ایام نوروز خواهان پخش مجموعه‌هایی هستند که شادی و سرور آنها را در این ایام فراهم کند.
بنابراین به نظر می‌رسد که شروع و اتمام پخش سریالها باید از برنامه ویژه‌ای برخوردار باشد تا موجبات رضایت مخاطبان را نیز فراهم آورد. چه بسیار سریالهای با کیفیتی که در سالهای اخیر تولید و در زمان نامناسبی پخش شده و نتیجه آن جز از بین رفتن هزینه‌های تولید آن نبوده است. از جمله این مجموعه‌ها می‌توان به سریال فاخر «نردبام آسمان» با درجه کیفی الف اشاره کرد که با هزینه تولید ۵/۳ میلیارد تومانی آن دچار تعجیل در پخش شد. این سریال در حالی که هنوز تولید آن به پایان نرسیده بود، در ماه مبارک رمضان سال گذشته پخش گردید. در حالی که هیچ مناسبت خاصی با این ماه نداشت.
البته انتقاد به سریالهای مناسبتی محدود به این سریال نمی‌شود. به طوری که مجموعه‌های «جراحت»، «در مسیر زاینده رود» و «نون و ریحون» در ماه مبارک رمضان امسال، فارغ از کیفیت ساخت، هیچ‌گونه ارتباطی با مناسبت ذکر شده نداشت. معلوم نیست وقتی سریالی هیچ ارتباطی با مناسبت پخشش ندارد، چرا «سریال مناسبتی» نامیده می‌شود! به نظر می‌رسد که رسانه ملی در تنظیم و پخش سریالها از برنامه‌ریزی مناسبی برخوردار نیست و سلیقه مدیران حرف اول را در این زمینه می‌زند.
مسئله‌ای مبهم به نام سریالهای فاخر
اما فارغ از سریالهای مناسبتی و جدول پخش سریالها در سال، مسئله مبهم دیگری که در ساختار مجموعه‌سازی داستانی سیما وجود دارد، مسئله مجموعه‌هایی با واژه مصطلح «فاخر» است. البته معلوم نیست با هزینه‌های سرسام‌آور تولید سریالهای معمولی ملودرام و طنزهای هرشبی، آیا این سریالها نیز فاخر محسوب می‌شوند یا خیر. اما مدیران رسانه ملی، عنوان فاخر را برای سریال‌هایی به کار می‌برند که اولا موضوعات آنها در زمینه دین، فرهنگ و دفاع باشد و ثانیا هزینه‌های بسیار زیادی برای ساخت آن صورت گرفته باشد. از ابتدای دهه هفتاد و با پخش سریال «امام علی(ع)» ساخته داود میرباقری، روند ساخت سریالهای فاخر آغاز شد و تا کنون مجموعه‌های اندکی با عنوان فاخر از سوی رسانه ملی تولید گشته است. روند پخش این سریالها نیز به گونه‌ای بوده است که در هر سال حداکثر یکی از این سریالها از شبکه‌های سیما پخش شده است. اما آنچه که قابل تامل است، موضوعات و نوع ساخت این سریال‌هاست. به طوری که بعضی از سریال‌هایی که عنوان فاخر را نیز یدک می‌کشند از ضعف‌های عمده ساختاری چه در بخش پژوهش، فیلمنامه، کارگردانی، بازیگری و طراحی صحنه برخوردار بوده‌اند. هرچند این ضعف‌ها به طور مطلق در همه این نوع مجموعه‌ها یکسان نبوده است، اما با توجه به هزینه‌های زیادی که برای تولید این سریالها انجام شده است، باید گفت که بعضی از این نقاط ضعف حداقل برای مخاطبان قابل قبول نخواهد بود. وقتی مخاطب از داستان و بازی بازیگران فیلمی لذت می‌برد، اما به وضوح از دیدن دکورهای تصنعی و گریم‌های ناشیانه دچار دلزدگی می‌گردد، هرگز نمی‌توان از عنوان فاخر استفاده کرد. سریالهای فاخر دو دهه اخیر هر یک ضعف عمده‌ای را برای مخاطبان عادی خود نمایان کرده‌اند. بعضی از انواع این سریالها از پژوهش‌های اولیه موضوع رنج می‌بردند، به طوری که در چند مورد، بحث‌ها و اختلافات شدیدی در میان اندیشمندان ایجاد کرد. این مسئله البته به این موضوع بر می‌گردد که تحقیق، نویسندگی و کارگردانی یک اثر را یک نفر برعهده داشته است. در حالی که چنین امری لازم به نظر نمی‌رسد. این مسئله خصوصا در مورد سریال تازه پخش شده «در چشم باد» که به موضوع «دفاع» می‌پرداخت، قابل مشاهده بود. به طوری که انتقادات فراوانی، خصوصا از فصل سوم این سریال صورت گرفت.
مسئله دیگری که درباره سریالهای فاخر مطرح است، انتخاب موضوع و برنامه‌ریزی مدیران در این زمینه است. به طوری که روند خاص و هدفداری را در این مسئله نمی‌توان مشاهده کرد. هرچند که بیشترین آثار در حوزه دین ساخته و پخش شده باشد. فکرش را بکنید که دو سریال امام علی و «تنهاترین سردار» با موضوع خلافت امام حسن (ع) با فاصله‌ای کوتاه و توسط دو کارگردان ساخته و در کنداکتور پخش قرار گرفت. در حالی که مخاطبان با سبک کار میرباقری و تصویرپردازی شخصیت‌های سریال خو گرفته‌اند، در سریال تنهاترین سردار و در ادامه تاریخ با شخصیت‌های جدیدی مواجه می‌شوند. چهره شخصیت‌های تاریخی همچون معاویه، شمر و … تغییر کرده است و سبک کار نیز متفاوت است. در این صورت است که مخاطب احساس خوبی را از دیدن سریال جدید نخواهد کرد. در حالی که هر دو سریال تولید یک سازمان است، وی انتظار دارد که تنهاترین سردار در ادامه امام علی باشد. در این صورت است که تنهاترین سردار در جذب مخاطب به شدت شکست می‌خورد و هزینه‌های عظیم تولید این سریال هرز می‌رود. هرچند که به طور مستقل از سریال امام علی، از کیفیت مناسبی نیز برخوردار بوده باشد. بنابراین یک اشتباه موجب شد که تنهاترین سردار، از تنهایی در میان مخاطبان رنج برد و با مظلومیت به کار خود پایان دهد. هرچند که اشتباه مدیران در این زمینه هرگز فراموش نخواهد شد.
نتیجه‌نامه‌ای برای سریالهای فاخر
اما این روزها شاهد پخش گرانترین سریال تاریخ رسانه ملی با عنوان «مختارنامه» به کارگردانی داود میرباقری هستیم. بی‌شک، میرباقری موفق‌ترین کارگردان ساخت سریالهای فاخر بوده است. هرچند موضوع آخرین سریال وی مانند سریال امام علی، کمی به نظر جنجالی به نظر می‌رسد. خبرها نیز مؤید این مطلب است که مدیران سیما، این بار تصمیم گرفته‌اند که این سریال را به گونه‌ای در کنداکتور پخش تنظیم کنند که قسمتهای مرتبط با قیام عاشورا در دهه محرم پخش گردد. مسئله‌ای که بارها و در پخش اکثر قریب به اتفاق سریالها به ورطه فراموشی سپرده شده بود. این تحریر، با توجه به آنکه مختارنامه در آغاز پخش قرار دارد، هرگز قصد ورود و انتقاد از ساختار و محتوای آن ندارد. اما با توجه به اینکه موضوع قیام «مختار ثقفی» بنابر اذعان کارشناسان امر، از موضوعات درجه اول تاریخ اسلام محسوب نمی‌گردد، چگونه ساخت این سریال مورد توجه قرار گرفته است. زیرا هنوز برهه‌های مختلف تاریخی ارزشمند در تاریخ اسلام وجود دارد که بدان‌ها پرداخته نشده است و اهمیت آنها به مراتب بیشتر از قیام مختار است. البته ادعای کارگردان سریال مبنی بر اینکه ساخت مجموعه‌های تاریخی درباره ائمه از حساسیت‌های بسیاری برخوردار است و از این رو وی برای اشاره به تاریخ امامان شیعه مجبور به استفاده از موضوعات حاشیه‌ای گشته است، موضوعی قابل تامل است. زیرا فراموش نشده است که پروژه در حال انجام سریال امام حسین (ع) به کارگردانی شهریار بحرانی با نگرانی دو تن از مراجع تقلید متوقف و هزینه‌های بسیار زیادی بر بیت‌المال وارد گشت. این در حالی است که سریال «ولایت عشق» از تشویق زائدالوصف حضرت آیت الله مکارم شیرازی روبرو شد.
به نظر می‌رسد که تولید آثار فاخر به خصوص در حوزه دین از ناهماهنگی‌های عمده‌ای رنج می‌برد. به طوری که نهاد دین یعنی حوزه‌های علمیه در تعامل با رسانه ملی در ساخت این گونه آثار به سر نمی‌برد و ناهماهنگی‌ها موجب سردرگمی آثار در این حوزه شده است. این مسئله نیز رفع نخواهد شد، مگر اینکه نهاد دین و نهاد رسانه پیوند خویش را مستحکم سازند و در انجام چنین پروژه‌های عظیمی به همکاری و هماهنگی بپردازند. ضمن اینکه سریالهای فاخر صاحب متولی خاص در سازمان صدا و سیما گردند تا از انجام پروژه‌های مقطعی اجتناب گردد. از سوی دیگر، نباید فراموش کرد که در تمام سالهای پس از انقلاب اسلامی، تولید سریالهای تلویزیونی در ایران از برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و هدفدار تهی بوده است. به طوری که فیلمسازان بی دغدغه به تولید سخیف‌ترین آثار پرداخته و آن را به خورد مخاطبان ایران زمین داده‌اند. در حالی که تولیدات آنان هیچ انطباقی با گرایشات ذهنی و فرهنگی مسلمانان ایرانی نداشته است. در این سریالها طبقاتی بازنمایی شده‌اند که یا در جامعه ایران وجود خارجی ندارند و یا در زمزه اقلیت‌های فرهنگی محسوب می‌گردند. آن گونه که دغدغه‌های روشنفکری فیلمسازان، به عنوان موضوعات اصلی جامعه در اختیار ذهن مخاطبان قرار گرفته است.
فراموش نکنیم که امروز بیگانگان با برنامه‌ریزی‌های طولانی مدت مبادرت به ساخت فیلم‌ها و سریالها می‌کنند و اهداف فرهنگی متعددی را در نظر دارند. در حالی که ما از تولید سالیانه یک سریال فاخر، آن هم بدون برنامه ریزی مشخص فرهنگی عاجز مانده‌ایم. هرچند امیدواریم که مختارنامه، مقدمه‌ای برای عرصه تولید سریالهای هدفدار فرهنگی و دینی باشد.
این مقاله در شماره آبان ماه ۱۳۸۹ ماهنامه تخصصی «سینما رسانه» منتشر شده است.