زیست‌بوم استارتاپ‌های فناوری متفاوت است خصوصاً استارتاپ‌هایی که در حوزه رسانه‌های اجتماعی در کشورهای مختلف شکل گرفته است؛ یعنی ما با یک برنامه‌ریزی و چهارچوب مشخص، در خصوص این پلتفرم‌ها مواجه نیستیم. به همین دلیل هم نمی‌توانیم صورت‌بندی مشخصی را در همه جای جهان برای آنها در نظر بگیریم. عمده سرمایه‌گذاری در شرکت‌های استارتاپی در ایران نیز توسط مؤسسات، نهادها و شرکت‌های وابسته به حاکمیت صورت می‌گیرد و این اولین تفاوت اساسی‌ بین استارتاپ‌های فناوری و پلتفرم رسانه‌های اجتماعی در ایران با جهان است و مسأله اصلی نیز «اقتصاد سیاسی‌‌» است که حول این موضوع شکل می‌گیرد؛ یعنی ما با استارتاپ‌هایی مواجه هستیم که در ظاهر خود را خصوصی معرفی می‌کنند؛ اما به نحوی مثل بخش زیادی از اقتصاد کشور «خصولتی» هستند و می‌خواهند هم از امکان‌های بخش خصوصی استفاده کنند و هم از سرمایه‌گذاری‌های دولتی بهره خود را داشته ‌باشند. این یک تناقض جدی است که باید از منظر «اقتصاد سیاسی» به آن پرداخت.

من می‌خواهم نگاهی پسااستعماری به این مساله داشته باشم. نویسنده متعلق به جریان چپ است و من هم تا حد زیادی با او همراه نیستم ولی او خواه‌ناخواه اشاره می‌کند که چگونه اقتصاد دیجیتال به‌نفع سرمایه‌داری جهانی یعنی آمریکاست و از آن‌سو استعماری جدید رخ می‌دهد که به‌واسطه انحصاری بودن این پلتفرم‌هاست. در فصل آخر می‌گوید که این پلتفرم‌ها سعی می‌کنند محتواهای خود را انحصاری‌تر کنند یا با ادغام‌های افقی و عمودی که در آنها صورت می‌گیرد، عملا می‌توانند با کاربران کاری کنند که فقط از خدمات آن‌ها استفاده کنند. مثلا اگر می‌خواهید از خدمتی استفاده کنید از طریق فیسبوک‌تان وارد شوید یا اگر از خدمت دیگری استفاده می‌کنید تعهدی را بپذیرید و موافقت‌نامه‌ای را قبول کنید که اطلاعات خود را در اختیار پلتفرم قرار داده‌اید و پلتفرم هم برای مقاصد تجاری می‌تواند از این اطلاعات استفاده کند. مرتبا با این اقدامات می‌بینیم که تنها چند شرکت محدود، تقریبا ۲۰ پلتفرم اول رسانه‌های اجتماعی جهان را در اختیار دارند. متا یا فیسبوک سابق، گوگل و… مهم‌ترین پلتفرم‌ها را در اختیار دارند. یعنی می‌بینیم دو پیام‌رسان اجتماعی عمده متعلق به فیسبوک یا متاست. دو پیام‌رسان هم متعلق به تنسنت چین است. در این بین چین توانسته با انحصاری که ایجاد کرده و کاربران بسیار زیادی که داشته است بخشی از این فناوری عظیم جدید باشد. در هر صورت آنچه برای کشورهایی چون ایران رخ می‌دهد، یک وضعیت پسااستعماری است. این وضعیت موجب می‌شود ما روزبه‌روز سهمی کمتر در اقتصاد دیجیتال جدید داشته باشیم. ما اساسا نیازمند وجود پلتفرم‌های گسترده با کاربران و مخاطبان گسترده هستیم که ما از عهده آن برنمی‌آییم. دلایل می‌تواند فنی باشد یا دلایل استعماری و نهادهای بین‌المللی پشت داستان باشند. همه اینها مطرح است ولی پلتفرم با تجمع کاربران معنی پیدا می‌کند. این چیزی است که ما در این سال‌ها به‌دنبال آن رفتیم و در بسیاری از حوزه‌های پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی نتوانستیم به آنها برسیم، یعنی در پیام‌رسان‌های اجتماعی که به‌عنوان خدمات عمومی تلقی می‌شوند هم موفق نشدیم. درحالی‌که پیام‌رسان‌ها، یک سطحی از شبکه‌های اجتماعی دست‌پایین‌تر هستند و دولت‌ها به این بهانه که باید به همه خدمات عمومی ارائه بدهند، می‌توان و البته باید پیام‌رسان‌های داخلی را گسترش دهند، ولی این اتفاق نیفتاد. شبکه اجتماعی نیازمند ارتباطی گسترده‌تر در پهنه جهانی است و ارتباطات کاربران به صورتی است که به‌جایی می‌روند که دیده شوند و دوستان و اطرافیان‌شان در آنجا باشند. من درجایی می‌توانم تجارت کنم و زیست داشته باشم که انسان‌های دیگر هم باشند. پلتفرم‌های بزرگ می‌گویند که من کاربران بیشتر و انسان‌های بیشتری را ذیل خودم جمع کرده‌ام و شما اگر می‌خواهید ارتباط داشته باشید؛ باید پلتفرم من را مورداستفاده قرار بدهید، چون تجمع در آنجاست.

بالاخره اگر می‌خواهیم سراغ خاص بازنمایی راهپیمایی اربعین برویم و این وجوه معنوی و حماسی بین کنشگران واقعه اربعین را بازنمایی کنیم، خود این پدیده یک معنای فرمی دارد و ما را به‌سمت دیگری می‌برد. اگر از مخاطبان برنامه‌های تلویزیونی مستند اربعین پرسیده شود که چه چیز از اربعین توجه شما را جلب کرده، احتمالا پاسخ آنها ازخودگذشتگی، ایثار و این مفاهیم نیرودهنده خواهد بود.

رسانه‌های اجتماعی، می‌تواند انسان‌ها را تبدیل به رسانه کند. چه کاربران کوچکی که مخاطبان کمتری دارند و چه سلبریتی‌ها با دنبال‌کننده زیاد، همه به رسانه تبدیل شده‌اند. این خاصیت رسانه‌های اجتماعی است. در این میان، تاثیرگذارترین انسان‌ها سلبریتی‌هایی هستند که هواداران بسیاری دارند. یعنی همه نقش‌هایی که ما برای رسانه‌های جمعی قائل بودیم، الان به سلبریتی‌ها منتقل شده است. سلبریتی‌ها تبدیل به رسانه‌هایی شدند که هم اثرگذاری پیامشان به علت رابطه پرستش و هواداری، زیاد است و هم گستره‌ای که کار می‌کنند، بزرگ است. بنابراین مخاطبان یک سلبریتی با مخاطبان یک شبکه تلویزیونی قابل قیاس است. چه بسا که می‌تواند اثرگذارتر بوده و تعداد مخاطبانش نیز بیشتر باشد. بنابراین ما با رسانه‌های جدیدی مواجه هستیم که اصطلاحاً سلبریتی خوانده می‌شوند.

مسئله بعد، دموکراتیزه شدن فرهنگ شهرت است. به این معنی که این حس برای مخاطبان یا همان کاربران تعاملی وجود دارد که هرکس امکان استفاده و رسیدن به این شهرت را دارد. البته مطالعه خرده‌سلبریتی‌ها نشان می‌دهد که این اتفاق، بیشتر مبتنی بر شانس است. مثل همه چیزهایی که نظام سرمایه‌داریِ جهانی و با همه ساز و کارهایش، برای همه آدم‌ها ایجاد کرده است؛ بدین معنا که بر روان‌شناسی موفقیت تاکید می‌کنند و همه چیز را به توانایی‌های شخصی ربط می‌دهند. تا آنجا که ظاهراً ساختارهای اجتماعی هیچ نقشی در موفقیت و شکست انسان‌ها ندارد. در اینجا هم می‌گوید که مزایای شهرت صرفاً در اختیار سلبریتی‌هایی که خارج از رسانه‌های اجتماعی شهرتی دست و پا کرده‌اند، نیست (مثل فوتبالیست‌ها و بازیگران سینما)؛ بلکه همه این موقعیت را دارند که در جهان رسانه‌های اجتماعی، شهرتی برای خود دست و پا کنند و این حسی از دموکراتیک بودن را در این فضا به مخاطبان می‌دهد.

موجودیتی که تحت عنوان غرب شناخته می‌شود در تمام این سال‌ها نیاز به دیگری داشته است. در دوره‌ای «دیگری» اصلی مارکسیسم و شوروی بوده است اما پس از فروپاشی شوروی «دیگری»، مسلمانان بوده‌اند. به نظر می‌رسد این روند ادامه پیدا کرده است. اما نکته اساسی‌تری هم وجود دارد. نظام جهانی به رهبری آمریکا شاید در تحولات اخیر ضعیف شده باشد اما برای احیای خود توجه به دیگری را تشدید خواهد کرد. مهمترین دیگری در حال حاضر مسلمانان هستند و دیگری جدیدی که اهمیت زیادی پیدا کرده است، شرق آسیا و تمدن کنفوسیوسی چین است. حس می‌کنم در سال‌های آینده توجه منفی به چین و آسیای شرقی افزایش پیدا خواهد کرد و روند بازنمایی مسلمانان کاهش خواهد یافت. در واقع نظریه جنگ تمدن‌های هانتینگتون گامی رو به جلو برخواهد داشت. اما به گمان من روس‌ها، مسلمانان و چینی‌ها از دایره بازنمایی پسااستعماری به زودی خارج نخواهند شد.